Μία από τις θέσεις εκκινήσεως κάθε ολοκληρωτισμού είναι η προσωπολατρία. Σαφώς, ο ρόλος της ηγεσίας είναι τεράστιος – πλην όμως, όποτε ο ηγέτης μετατρέπεται σε είδωλο και η ηγεσία αποκτά υπόσταση θρησκειακή, η κοινωνία της αναφοράς αυτής έχει οδηγηθεί στην κατηφόρα.

Πρώτα απ’ όλα: όπου επικρατούν τα είδωλα, η έννοια της κριτικής έχει ήδη εξοστρακιστεί διότι η εξουσία του ειδώλου δεν είναι επιτρεπτό να αμφισβητείται. Ύστερα, σε τέτοιες καταστάσεις, συγκροτούνται ακολουθίες του ηγέτη• ακολουθίες οι οποίες υπάρχουν, ζουν και δρουν παράλληλα, στηρίζοντας το είδωλο – ηγέτη, οι κόντρες μεταξύ τους είν’ ελάχιστες (αφορούν συνήθως θέματα εσωτερικά)• όμως όταν το είδωλο εκλείψει κάποτε, από αυτές τις ακολουθίες προκύπτουν οι επίγονοι και οι στρατοί αυτών. Επίσης, η δομή των μαζών που ακολουθούν το είδωλο – ηγέτη αποτελούνται από άτομα τα οποία αρνιούνται να σκεφτούν ή σκέφτονται μόνο με ένα συγκεκριμένο τρόπο – εύκολα όμως αφορίζουν τις απέναντι απόψεις, όντας μέσα σε μια (με την κακή έννοια) μαγεία, και επιτίθενται.

Όχι, το πρόβλημα της προσωπολατρίας δεν προέρχεται μόνο από την πίστη: Η πίστη είναι απλώς μία απ’ τις πλευρές που συγκροτούν το σχήμα του – οι άλλες πλευρές είναι: τα συμφέροντα των ακολούθων (οπορτουνισμός), η γοητεία του ειδώλου, η αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας που στηρίζει το είδωλο, οι κοινωνικές συνθήκες (σε περιόδους κρίσεων η ειδωλολατρεία ανθεί – και πολιτικά και θρησκειακά), οι μηχανισμοί καταστολής οι οποίοι προστατεύουν το είδωλο, η ύπαρξη ή όχι ανθρώπων με θέληση να αντιπαρατεθούν κτλ. Βλέπουμε λοιπόν ότι η προσωπολατρία έχει πολλές πλευρές και απαιτεί για να χτιστεί τεχνίτες. Τεχνίτες οι οποίοι αναγκαστικά είναι ακόλουθοι του εκάστοτε ειδώλου και τους οποίους η πλειοψηφία των αναλυτών, είτε τους αγνοεί, είτε τους υποβαθμίζει – δεν ήταν τυχαία άτομα, ούτε ο Γκέμπελς, ούτε ο Μπέρια, ούτε ο Σπέερ, ούτε ο Ζντανώφ, ούτε ο Γεωργαλάς, ούτε και ο Ευάγγελος Γιαννόπουλος: και ποιος θεός, άλλωστε, δεν έχει πίσω του προφήτες.

Βεβαίως, η προσωπολατρία και η απολυταρχία συχνότατα συγκατοικούν• κι αν δεν συγκατοικούν στον όποιο παρόντα χρόνο, πάντα το μέλλον τους είναι η συγκατοίκηση• ουδείς την παρατάει εύκολα την εξουσία. Δυστυχώς όμως η δημοκρατία δεν προσφέρεται για τέτοιες τακτικές και καταστάσεις. Η δημοκρατία στηρίζεται στην εναλλαγή, στη διαλεκτική, στη σύνθεση, στη διαφάνεια, στην ισορροπία, στο επιχείρημα: χαρακτηριστικό παράδειγμα η θέση “πάταξον μεν, άκουσον δε” που αναγκάστηκε να πάρει ο Θεμιστοκλής για να αντιπαρατεθεί στον απόλυτο Ευρυβιάδη. Η δημοκρατία είναι ευαίσθητη και καταλύεται όταν υπέρ- μαζικότητες τη βγάζουνε εκτός ισορροπίας, κρατούν το όνομά της και το κρεμούν στο στήθος του ειδώλου• άλλωστε, αμέτρητοι εντέλει τύραννοι προωθήθηκαν με τρόπο δημοκρατικό στις εξουσίες τις οποίες έπειτα καπάρωσαν για χρόνια.

Η προσωπολατρία πίσω της έχει μόνο το είδωλο• δεν έχει καμιά αρχή, καμιά θεωρία• ότι εμφανίζεται ως υποστηρικτική θέση, δεν είναι άλλο τίποτα παρά κατασκεύασμα: χρησιμοθηρικά δε ως επιφάσεις χρησιμοποιούνται υπάρχουσες θεωρίες συνήθως διασκευασμένες (ο μαρξισμός υποφέρει από τέτοιες χρήσεις). Η προσωπολατρία δεν έχει μόνο παρόν, έχει και μέλλον, μιας και το είδωλο συνεχίζει πολλές φορές να υπάρχει και μετά το βιολογικό του τέλος: ως επίκληση ή ως επίκριση. Ενίοτε δε η προσωπολατρία (ή μέρος της) πραγματώνεται ερήμην των ιδίων των προσώπων, πραγματώνεται από ακολούθους ζηλωτές οι οποίοι υπερθεματίζουν για να ευνοηθούν – δεν ήταν λίγοι οι ζηλωτές σταλινικοί οι οποίοι στη δεκαετία του 30 υπερθεμάτιζαν σταλινικά, ερήμην του ίδιου του Στάλιν – αυτό είν’ ένα μέρος του προσωπολατρικού προβλήματος του σταλινισμού κι ουδόλως απαλλάσσει τον Στάλιν από τις ευθύνες που προκύπτουν από τα κατορθώματα του δημιουργήματός του• ανάλογες καταστάσεις είχανε παρατηρηθεί και στην αρχαία Ρώμη με ζηλωτές οπαδούς του Ιουλίου Καίσαρα.

Σήμερα, ερχόμαστε διαρκώς σε επαφή με τέτοιες καταστάσεις. Η κρίση έχει εντείνει την ανάγκη υπάρξεως ηγετών, ηγέτης βαπτίζεται ο καθένας, οι μάζες είναι εύπιστες, μηχανισμοί δημιουργούνται εύκολα, αποτυχίες και διαψεύσεις διαδέχονται η μια την άλλη, η διαλεκτική κι ο ορθολογισμός πάνε περίπατο, εντείνονται οι φανατισμοί, χάνεται πολύτιμος χρόνος. Και τελικά, είναι η μοναδική ελπίδα μας η διαρκής αμφισβήτηση των πάντων; – Δεν ξέρω. Στο σημείο που ‘χουν βρεθεί οι κοινωνίες μας ίσως και να ‘ναι• και, δεν ξέρω επίσης κατά πόσο έχει νόημα η ειδωλολατρεία, τη στιγμή που το ανθρώπινο γένος στους αιώνες που θα ρθουν θα ανοιχτεί στο σύμπαν• και θα ανοιχτεί, εφαρμόζοντας συγκεκριμένους οραματισμούς επιστημόνων οι οποίοι ουδεμία σχέση έχουν με τους ηγέτες – είδωλα τα οποία προσκυνούν άκριτα στις μέρες μας οι μάζες.

– Ο Απόστολος Βεργής ειναι συγγραφέας

Σχόλια